اصلاح الگوي مصرف و نقش آموزش در مديريت مصرف انرژي (2)

مديريت انرژي
 

راهکارهاي مديريت انرژي در بخش مصرف، با توجه به ميزان هزينه اي که در پي دارد، به سه دسته تقسيم مي شوند:
گروه اول، روش هايي هستند که هزينه اي به دنبال ندارد. براي مثال، استفاده درست از وسايل، دستگاه ها و مراقبت و نگهداري از آنها.
گروه دوم، روش هايي که هزينه دارند، ولي اين هزينه ها چندان زياد نيست. مانند تعمير و نگهداري وسايل و دستگاه ها اندازه گيري ميزان مصرف انرژي در دستگاه هاي مختلف يک کارخانه و نظارت بر تغيير مصرف هر دستگاه، عايق کاري لوله و کانال ها، اجراي برنامه هاي آموزشي در خصوص روش هاي کاهش انرژي.
گروه سوم، روش هايي که پر هزينه هستند. در اين روش ها، بايد تغييرات اساسي براي بهبود مصرف انرژي در دستگاه ها، تأسيسات و ساختمان ها بوجود آيد براي مثال، اگر کارخانه اي کهنه و فرسوده است، بايد در صورت امکان، و با هدف صرفه جويي انرژي، دستگاه هاي جديد جايگزين اين دستگاه هاي فرسوده نمود.
از آنجايي که انرژي براي ادامه حيات انسان و جامعه انساني ضروري است، و بيشتر آنها از طريق منابع کمياب و با هزينه هاي زياد تأمين مي شوند، لازم است براي مصرف بهينه آنها بيشترين تلاش صورت پذيرد. در غير اين صورت، با توجه به رشد فزاينده جمعيت و محدوديت هاي اقتصادي در آينده با مشکلات جدي مواجه خواهيم شد. از اين رو، براي مديريت درست انرژي، بايد هريک از سه روش فوق را در تجهيزات و دستگاه هاي مولد انرژي به کار گرفت.

عوامل مؤثر بر مصرف
 

رشد مصرف انواع انرژي در جهان از يک سو، و افزايش بهاي آن از اوايل دهه 70 ميلادي به اين سو، کشورهاي پيشرفته دنيا را بر آن داشت که راه هاي استفاده بهينه انرژي را جستجو نموده و با تدوين خط مشي و سياست هايي، نسبت به صرفه جويي انرژي اقدام نمايند، به گونه اي که اين گونه صرفه جويي ها به فعاليت هاي اقتصادي و اجتماعي لطمه اي وارد نسازد. مهم ترين عوامل مؤثر بر مصرف را مي توان به سه دسته تقسيم نمود:
الف. عوامل اقتصادي و حقوقي همچون بهاي انرژي، قوانين و مقررات، شدت انرژي و بهره وري نيروي کار.
ب. عوامل فني همچون رشد صنعت برق، مديريت بار و حفظ انرژي، فناوري تجهيزات توليد، فناوري تجهيزات انتقال و توزيع، فناوري تجهيزات مصرف، توليد همزمان برق و گرما، بازيافت انرژي و جايگزيني انرژي.
ج. عوامل اجتماعي فرهنگي، همچون رشد جمعيت، فرهنگ مصرف، تشويق ها و تنبيه ها. (1)
در زمينه کاهش مصرف و هزينه هاي انرژي، راه حل ها به سه دسته بدون هزينه، کم هزينه و پر هزينه تقسيم مي شوند. بيشتر راهکارهاي صرفه جويي در مصرف انرژي، بدون هزينه و يا کم هزينه هستند. کاهش هزينه هاي برق مصرفي، بخش کوچکي از نتايج حاصل از بهينه سازي مصرف انرژي مي باشد. نتايج بسيار قابل توجه ديگر آن، افزايش طول عمر تجهيزات الکتريکي، کاهش دفعات خرابي و در نتيجه، کاهش هزينه هاي توقف خط توليد است. راهکارهاي پرهزينه انرژي نيز بازگشت سرمايه قابل قبولي از يک الي سه ساله دارند. اين راهکارها عمدتاً مربوط با تغيير فناوري يا فرآيند توليد انرژي هستند و موجب صرفه جويي قابل ملاحظه اي در مصارف انرژي الکتريکي خواهند شد. با کاهش تدريجي بهاي تجهيزات بهينه سازي مصرف، افزايش قيمت انرژي و بالا رفتن حساسيت ها نسبت به تداوم تأمين برق، اجراي راهکارهاي هزينه در هر سال ارزانتر شده و از توجيه اقتصادي بيشتري برخوردار مي شوند. در يک تقسيم بندي ديگر، اين راهکارها عمدتاً در چهار گروه اصلي راهکارهاي فني و مهندسي، اقتصادي، حقوقي و راهکارهاي فرهنگي دسته بندي مي شوند. (2)
اصلي ترين دليل عدم کاهش شدت مصرف انرژي در کشور در سال هاي اخير، رها شدن ميزان تقاضا و ناتواني در مديريت حوزه مصرف انرژي بوده است که با نقدي کردن يارانه هاي اين بخش، وضعيت مصرف هم متحول خواهد شد و مصرف کننده، دست کم به دليل پرهيز از پرداخت هزينه هاي سنگين مصرف بي رويه، به مديريت مصرف انرژي و کاهش آن اقدام خواهند کرد.
از آنجايي که هيچ يک از اعمال انسان، بازدهي صد در صد ندارد، استفاده بهينه، مديريت مصرف و ممانعت از هدر رفتن امکانات امري اساسي است. اين نکته هنگامي اهميت بيشتري مي يابد که موضوع انرژي مطرح شود. منظور از بهينه سازي مصرف انرژي، انتخاب الگوها، اتخاذ و به کارگيري روش ها و سياست هايي در مصرف درست انرژي است که از نقطه نظر اقتصاد ملي مطلوب بود. و استمرار وجود و دوام انرژي و ادامه حيات انساني و حرکت رو به جلو و شتاب در اقتصاد ملي را تضمين کند.
با عنايت به مطالب فوق، مسئله اساسي پژوهش حاضر، بررسي نقش آموزش در مديريت مصرف انرژي به عنوان يکي از مؤلفه هاي تحقق بخش اصلاح الگوي مصرف بوده است. در اين راستا، دو سؤال اصلي ذيل طرح و مورد بررسي واقع شده است:
1. آموزش و آگاهسازي چه نقشي در روند اصلاح الگوي مصرف انرژي دارد؟
2. راهکارهاي اصلاح الگوي مصرف با تأکيد بر نقش آموزش و آگاهسازي مديريت مصرف کدامند؟

نقش آموزش در اصلاح الگوي مصرف
 

در بحران نفت سال 1973، سوخت هاي فسيلي به کالاهاي با صرفه استفاده بسيار کم پيوست و با توجه به ژئوپليتيک آنها، توجه به موجود بودن و قيمت، به سرعت تبديل به کالايي کمياب شدند. در آستانه جنگ تحميلي، نقش سوخت هاي فسيلي، به عنوان منبع بسيار مهم جهاني بيشتر آشکار شد. در دوره اخير نيز پديده جهاني تغيير آب و هوا، استخراج، تبديل و استفاده بيش از حد انرژي از جمله نگراني هاي مهم بين المللي است . ضروري است که انرژي به عنوان موضوع بسيار مهم در تمام ابعاد و فصول مورد مطالعه و کارشناسي قرار گيرد. از اين رو، نياز به ايجاد رشته آموزشي مستقل براي مديريت و کنترل و نظارت بر مصرف انرژي احساس مي شود. توسعه حقيقي و اجراي برنامه آموزشي، براي همه سطوح، بسيار پيچيده و نيازمند توجه به رويکردها و مسائل مختلف است. برخي از مسائل مهم عبارتند از: ارزيابي و پيش بيني نيروي انساني مورد نياز، ارائه درون داده هاي لازم به دانش آموزان در سطوح مختلف براي رو به رو شدن با نيازهاي کار، ادغام درون داده هاي مربوط در برنامه آموزشي و نگرش کلي به برنامه هاي آموزش انرژي، طراحي، توسعه و پياده سازي دوره هاي تخصصي در زمينه انرژي براي تکنسين ها، مکانيک ها، مهندسان و... و اطمينان از همکاري بين آموزش انرژي و محيط زيست. (3)
افزايش ظرفيت توليد انرژي به منظور پاسخگويي به تقاضاي اوج مصرف از نظر اقتصادي مقرون به صرفه نيست و به دليل زمان کوتاه، تقاضاي انرژي در اوج مصرف، که ممکن است حدود يک ماه در سال و آن هم براي چند ساعت در روز باشد، آگاه سازي به عنوان يک برنامه جايگزين توليد بسيار مؤثر است و توسط شرکت هاي توليد برق و انرژي مورد استفاده قرار مي گيرد. يکي از مهم ترين برنامه هاي کاهش مصرف انرژي، که با هدف تغيير رفتار و نگرش مصرف کنندگان انرژي صورت مي گيرد، آگاه سازي است. آگاه سازي يکي از شيوه هاي بدون هزينه و کم هزينه مديريت مصرف انرژي مي باشد.
مصرف کنندگان نهايي انرژي مي بايستي تشويق به پرهيز از مصرف بيش از حد و تحريک دروني به صرفه جويي انرژي شوند. اما بايد به اين نکته نيز توجه داشت که به هر حال، تغيير نگرش ها، رفتار و عادات مصرف انرژي تا حد زياد مشکل است. در يک برنامه آگاه سازي تلاش مي شود که مؤلفه شناختي مخاطبان شامل باورها، افکار، حقايق، دانش، اعتقادات و مؤلفه عاطفي نگرش مخاطبان شامل احساسات، علائق، انگيزه ها و ارزش هاي مثبت صرفه جويي براي رسيدن به تغيير رفتار هدف گذاري شود.
انرژي به عنوان پديده اي حياتي در ميان مصرف کنندگان و متخصصان است که نمي تواند جداي از آموزش باشد. دانشجويان بيشتر رشته هاي مکانيک، شيمي و مهندسي برق در معرض جنبه هاي مختلف انرژي از جمله استخراج، تبديل، انتقال و مصرف انرژي، به عنوان بخشي از برنامه درسي خود قرار دارند. اما مسائلي چون منابع انرژي، در دسترس بودن، سوخت جايگزين، آثار محيط زيستي و مسائل بهره وري انرژي در آنها مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراين، به برنامه درسي مستقلي، که به مسائل مختلف انرژي بپردازد، در سطوح گوناگون آموزش و پرورش توجه کافي نشده است و چندان برنامه آموزشي جامع براي همه گروه هاي آموزشي با شرايط مختلف تدوين نشده است. براي کارآمد سازي برنامه هاي آموزش انرژي، ضروري است که اين برنامه ها متناسب با گروه هاي مختلف توسعه يابد. (4)

سازمان ملل متحد در سال
 

2005 قانوني را تصويب کرد که به موجب آن آموزش و پرورش علاوه بر اين که جزو حقوق بشر است، شرط لازم براي دستيابي به توسعه پايدار و ابزار ضروري براي حکومت خوب، تصميم گيري آگاهانه و ترويج دموکراسي است. بنابراين، آموزش و پرورش براي سازگاري با محيط زيست، توسعه تقويت ظرفيت افراد براي همراهي با حفاظت از منابع طبيعي است. در نتيجه اين امر، آموزش و پرورش انرژي، به عنوان رشته اي جديد در مطالعات انرژي، (5) به سرعت در دو نوع، در حال ظهور و شکل گيري است: توسعه انرژي حرفه اي ( متخصصان انرژي) و توسعه سواد انرژي در دوره هاي اجباري ابتدايي و متوسطه آموزش و پرورش.
يکي از زمينه هايي که امروزه در مديريت مصرف انرژي مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است، بحث آموزش مي باشد. امروزه، تأکيد بسياري بر ارائه اطلاعات سازمان يافته و منظم به دانش آموزان در مورد صرفه جويي انرژي و نگرش سازي در مورد انرژي هاي تجديد پذير وجود دارد. افزايش سطح آگاهي جوانان در اين موضوعات، موجب رهايي از وضع موجود و زمينه ساز ايجاد مسئوليت در بين مصرف کنندگان، در مورد انرژي خواهد بود. شواهد نشان مي دهد که همه دانش آموزان و معلمان بايد با مفاهيم و روش هاي حفاظت از محيط زيست، به عنوان بخشي از آموزش و پرورش رسمي آشنا شوند. (6) با توجه به اين حقيقت که آگاهي در مورد انرژي در دوره کودکي سامان مي يابد، مدرسه نقش مهمي در موفقيت اين مهم ايفا مي کند. (7) البته کودکان بيشتر پذيراي مفاهيم جديد بوده و مي توانند به عنوان عوامل آموزشي عمل کنند. (8) و رهبران اين تفکر در خانه و رشد دهنده آگاهي شهروندان در مورد محيط زيست خواهند بود. آموزش و پرورش مي تواند نقش محوري در القاي صرفه جويي انرژي و تغيير رفتار و نگرش کارآمد در جامعه ايفا کند. (9)
کميسيون اروپا از فعاليت هاي آموزشي که موب بالا بردن سطح آگاهي در زمينه حفاظت از انرژي است، حمايت مي کند. اولويت هشتم کميسيون اروپا، که به تازگي به تصويب رسيده است، طرح عملياتي بالا بردن سطح آگاهي در زمينه بهره وري انرژي است. اين کميسيون، به تأمين مالي بسياري از پروژه هاي آموزش انرژي تحت عنوان «برنامه انرژي هوشمند اروپا» مي پردازد. اقداماتي که توسط اتحاديه اروپا در حمايت مالي در اين زمينه صورت گرفته عبارتند از: متقاعد کردن کودکان نسبت به مصرف انرژي در سطح محلي پروژه، وادار کردن کودکان به حفاظت از انرژي از طريق آموزش و پرورش، برنامه براي آينده کودکان، يادگيري فعال و پروژه هاي ديگر که در سال 2008 اجرا شد. ساير برنامه ها عبارتند از: ( آموزش مدرسه اي، آموزش عالي، آموزش بزرگسالان و ساير راه هاي آموزش، و فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش). (10)
جلوگيري از اتلاف انرژي با استفاده از آموزش و پرورش، نسبت به راه حل فناوري روز، اثر بخش تر است. از اين طريق، امکان دستيابي جامعه به سازگاري با محيط زيست در آينده افزايش مي يابد. زاگرافاکيس و همکاران (11) نتايج استفاده از برنامه اطلاعات صرفه جويي انرژي و پروژه آموزش آن و نقش مهم آن در سطوح مختلف آموزش و پرورش کريک يونان را مورد مطالعه قرار دادند. درجه بندي آزمون از نظر آماري، در همه سؤالات رفتار انرژي مرتبط با دانش آموزان و اغلب رفتارهاي والدين مشخص است. ثبت رفتارهاي روزمره مرتبط با انرژي 321 دانش آموز و والدين آنان ثابت کرد که پس از ارائه اطلاعات مناسب و با مشارکت در پروژه هاي آموزش انرژي، اين تغييرات رفتاري منجر به اثربخشي بهينه انرژي کرديم؛ يعني درصد پاسخ ها در اين مطالعه نشان مي دهد که رفتار اثربخش انرژي پس از مشارکت افراد در پروژه افزايش يافته است. در عين حال اتلاف انرژي نيز کاهش يافته است. (نشاني؟؟؟) با تدوين برنامه هاي درسي خاص براي آموزش موضوعات مرتبط با صرفه جويي و بهره وري انرژي براي دوره هاي مختلف مي توان الگوهاي مصرف را تغيير داد. اگر برنامه ها و واحدهاي درسي به روز و هدفمند در سيستم هاي مدرسه اي معرفي گردند، نقايص گوناگوني که امروزه در بخش هاي مختلف وجود دارد، از بين خواهند رفت.

پي‌نوشت‌ها:
 

* استاديار گروه مديريت و برنامه ريزي آموزشي دانشگاه شاهد تهران.
** كارشناس ارشد علوم تربيتي دانشگاه شاهد تهران.
1. ر.ک. فصيحي هرندي، فريبا، بررسي عملکرد مديريت مصرف انرژي الکتريکي در ايران و ساير کشورها و اولويت بندي آن از ديدگاه مديران عالي صنعت برق ايران، پايان نامه کارشناسي ارشد مديريت اجرايي، مؤسسه تحقيقات و آموزش مديريت.
2. همان.
3. Garg HP, Renewable energy-education in India,Proc,regional follow up seminar on education and simulation in the reld of renewable energy in South and South East Asia,18+-22 March 1996,New Delhi,India,p.15-+35.T.C.Kandpal, H.P.Garg/Applied Energy 64.
4. Garg HP,Kandpal TC, Post-graduate level teaching programme in energy engineering:Experiments for the laboratory component,Report submitted to UNESCO/ROSTSCA,New Delhi,1994.
13. enning,P,Lund,C,Renewable energy education for sustainable development,Renewable Energy 22,p.113-118.
5. UNCED,United Nations Commission on Environment Development.The global partnership for environment and development: a guide to Agenda 21,Geneva, In:Jennings,P,Lund,C,Renewable energy education for sustainable development,Renewable Energy 22,p.113-118.
6. Renewable energy sources & energy saving (CRES).
7. Dias, R.A, Mattos,C.R,Balestieri,J.A.P,Energy education:breaking up the rational energy use barriers,Energy Policy 31, 1339-1347
8. Zografakis,N, Dasenakis,D, Katantonaki, M, Kalitsounakis, K, Paraskaki, I,2007.Strengthening of energy education in Crete,In: Processing of SECOTOX Conference and the International Conference on Environmental Management,Energineerings, Planning and Economics,Skiathos,24-28 June,pp:2933-2938.
9. Borna,H,Dyhr-Mikkelsen,K,2003, Evaluating energy efficiency campaigns targeted at children:towards a best practices methodology.ECEEE,Summer Study,1191-1194.
10. Zografakis,N, Dasenakis,D, Katantonaki, M, Kalitsounakis, K, Paraskaki, I,2007.Strengthening of energy education in Crete,In: Processing of SECOTOX Conference and the International Conference on Environmental Management,Energineerings, Planning and Economics,Skiathos,24-28 June,pp:2933-2938
11. Garg HP, Renewable energy-education in India,Proc,regional follow up seminar on education and simulation in the reld of renewable energy in South and South East Asia,18+-22 March 1996,New Delhi,India,p.15-+35.T.C.Kandpal, H.P.Garg/Applied Energy 64,1999.
 

منبع:نشريه معرفت فرهنگي و اجتماعي شماره 2